Marek Teler
26 września 2020 roku

Aktor Włodzimierz Łoziński, znany przede wszystkim z roli w filmie Znachor, był jedynym reprezentantem społeczności łemkowskiej w polskim kinie lat 30. W żyłach artysty płynęła krew Łohazów i Gromosiaków, a członkowie jego rodziny odegrali ważną rolę w historii Łemków na ziemiach polskich.

Opiekunowie Nikifora, działacze społeczni i polityczni, wybitni artyści… Wśród przodków i krewnych Włodzimierza Łohazy-Łozińskiego znalazło się wiele nietuzinkowych postaci, które nie tylko dorównywały mu dokonaniami, ale nawet je przewyższały. Przedstawiciele rodzin Gromosiaków i Łohazów słynęli z hartu ducha i woli walki, co pokazują sylwetki członków najbliższej rodziny popularnego przedwojennego aktora, znanego z ról w filmach Znachor, Dziewczęta z Nowolipek, Gehenna i Czarne diamenty.
W 109. rocznicę urodzin Włodzimierza Łozińskiego warto zatem przybliżyć jego rodzinną historię.

Dziadek i wuj w służbie Łemkowszczyźnie

Rodzina Włodzimierza Łozińskiego od pokoleń była związana z wsią Krynica w Beskidzie Sądeckim, która w 1911 roku uzyskała prawa miejskie, a od 2002 roku nosi nazwę Krynica-Zdrój. Łemkowskie rody Gromosiaków i Łohazów mieszkały w Krynicy co najmniej od końca XIX wieku, a prawdopodobnie osiedliły się tam wiele lat wcześniej. O dziadku ojczystym Włodka Eugeniuszu Łohazie wiadomo jedynie, że ożenił się z Barbarą z Halkowiczów i miał z nią syna Dionizego. Personalia dziadków Włodzimierza Łohazy znamy z jego aktu chrztu z 1 października 1911 roku z krynickiej cerkwi greckokatolickiej Świętych Apostołów Piotra i Pawła.

Znacznie więcej informacji można odnaleźć na temat dziadka macierzystego artysty. Losy Mikołaja (Mykoły) Gromosiaka z Krynicy były bowiem związane z historią prorosyjskiej Ruskiej Ludowej Republiki Łemków, której istnienie proklamowano 5 grudnia 1918 roku we wsi Florynka koło Muszyny. Mikołaj Gromosiak urodził się w 1847 roku jako syn Wania i Marii Gromosiaków. Już wcześniej był znanym działaczem łemkowskim, w latach 1890–1896 należał bowiem do Rady Powiatowej w Krynicy. W 1914 roku władze austriackie aresztowały go za rzekome moskalofilstwo i osadziły w obozie w Tallerhofie koło Grazu. Po uwolnieniu w 1916 roku Gromosiak jeszcze bardziej zaangażował się w łemkowskie życie polityczne i dążenia do utworzenia przez Łemków własnej państwowości. 12 marca 1920 roku został ministrem rolnictwa w Komitecie Wykonawczym, pełniącym rolę rządu Ruskiej Ludowej Republiki Łemków. Wkrótce republika została jednak zlikwidowana przez polskie wojska, a 6 stycznia 1921 roku Mykoła został aresztowany wraz z innymi członkami Komitetu Wykonawczego i oskarżony o „zdradę stanu”. Proces łemkowskich aktywistów odbył się 10 czerwca 1921 roku w Nowym Sączu. Bronili ich adwokaci Łew Hankewycz i Kyryło Czerlunczakewycz z Przemyśla oraz Włodymir Zahajkewycz ze Lwowa. Ostatecznie działacze zostali jednak „uniewinnieni jako działający nie ze złej woli, ale spełniający wolę ludu”.

Z małżeństwa z Pelagią z Petryszaków Mikołaj Gromosiak doczekał się licznego potomstwa, w tym urodzonego w 1873 roku syna Harasyma i urodzonej w 1893 roku córki Katarzyny. Harasym Gromosiak podobnie jak jego ojciec zaangażował się w działalność na rzecz Łemków. Jego wnuk Seweryn A. Wisłocki opisywał go po latach w następujących słowach: „[…] Zasobny gospodarz, ale też znakomity myśliwy i pszczelarz, uchodził jednocześnie za autorytet moralny krynickiej gminy łemkowskiej. Był patriarchą w pełnym tego słowa znaczeniu”. Gromosiak i jego żona Maria byli jednymi z pierwszych opiekunów Epifaniusza Drowniaka, czyli słynnego przedstawiciela prymitywizmu Nikifora Krynickiego. „Być może z odruchu serca, być może z poczucia moralnego obowiązku nakazanego przez Pismo Święte – przygarnął biednego włóczęgę, upośledzone, nieślubne dziecko nieszczęsnej niemowy Jewdokji Drowniak. Pod obszernymi schodami wiodącymi na strych, w sieni dzielącej domostwo na dwie części, kazał Haras zrobić pokoik-klitkę z drzwiami zamykanymi na prostą zaworkę. Tam miał Nikifor legowisko i półeczki na swoje różne przybory, w tym i malarskie, na święte obrazki, różne oleodruki, gazetowe ilustracje itp. Tam też spoczywała jego skrzynia, którą wyprosił u babci [Marii Gromosiakowej – przyp. aut.]; w niej trzymał swe największe skarby” – opisywał historię Nikifora Seweryn A. Wisłocki. Z całą pewnością Włodzimierz Łohaza i jego rodzeństwo bardzo dobrze znali Nikifora, mieli bowiem bardzo dobry kontakt ze swoim wujem Harasymem.

Z małżeństwa z Marią z Wisłockich Harasym Gromosiak doczekał się dwanaściorga dzieci, w tym Julii, żony Aleksego Gojniaka, i Olgi, żony niejakiego Semeniuka. Olga Semeniuk niedługo po ślubie zmieniła nazwisko na panieńskie matki „Wisłocka”, aby brzmiało bardziej polsko. Jej synem był Seweryn Aleksander Wisłocki (1938–2013), pisarz i krytyk sztuki, autor licznych publikacji poświęconych historii Łemków na ziemiach polskich. Po śmierci pierwszej żony Harasym Gromosiak ożenił się po raz drugi z polską pielęgniarką i doczekał się jeszcze córki Ireny, która jako jedna z niewielu przedstawicieli rodów Gromosiaków i Łohazów pozostała w Krynicy po zakończeniu II wojny światowej.

Włodek Łohaza i jego rodzice

Ojciec Łozińskiego Dionizy (Denis) Łohaza walczył w czasie I wojny światowej w szeregach armii austriackiej, a w latach 1912–1925 sprawował urząd sekretarza Gminnej Rady w Krynicy. W 1910 lub 1911 roku ożenił się z Katarzyną z Gromosiaków, z którą doczekał się pięciorga dzieci: Włodzimierza, Mirosława, Lubomira, Stefanii i Eugeniusza. Zmarł na skutek otrucia w 1925 roku w Krynicy w wieku 50 lat i został pochowany na krynickim cmentarzu. Trzy lata po śmierci męża Katarzyna Łohaza wyszła za mąż za Dymitra Andrejkę, z którym doczekała się jeszcze trojga dzieci: Jana (1929–1973), Marii „Marusi” (1931–2009) i Michała (1932–2018). W 1946 roku Katarzyna została z drugim mężem i nieletnimi dziećmi wysiedlona z Krynicy na Ukrainę. Andrejkowie znaleźli się wówczas w Monasterzyskach w obwodzie tarnopolskim, po czym w 1950 roku przeprowadzili się do Zimnej Wody koło Lwowa. Latem 1953 roku Katarzyna Andrejkowa odbyła długą podróż pociągiem do Irkucka, aby spotkać się z ukochanym synem Włodkiem Łohazą (Włodzimierzem Łozińskim), którego nie widziała od czasu, gdy w 1944 roku trafił do sowieckich łagrów. Zmarła 29 kwietnia 1969 roku w Zimnej Wodzie w wieku 76 lat i została pochowana na lokalnym cmentarzu. Przeżyła wszystkie swoje dzieci z pierwszego małżeństwa. Jej drugi mąż Dymitr Andrejko dożył 94 lat i zmarł pod koniec lat 70.

Historia Włodzimierza Łohazy-Łozińskiego została już przeze mnie opisana w książce Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej, zatem przytoczę tylko z drobnymi uzupełnieniami informacje o jego małżeństwach. 18 lutego 1940 roku w Krynicy ożenił się z Olgą Kurejówną, córką Wiktora i Weroniki z Symczaków, urodzoną 15 stycznia 1914 roku w Krakowie. Od 1927 roku do wybuchu II wojny światowej występowała ona jako tancerka Olga Arbanówna między innymi w Warszawie, Łodzi i Zakopanem, a w latach 1943–1944 jako Olga Łozińska we Lwowie. W kwietniu 1945 roku trafiła na roboty do Lubeki, gdzie 21 lipca 1949 roku urodziła nieślubnego syna, któremu dała na imię Włodzimierz na cześć swojego męża, z którym w 1944 roku bezpowrotnie straciła kontakt. W grudniu 1951 roku wyemigrowała z synkiem (noszącym panieńskie nazwisko matki) do Nowego Jorku, gdzie wyszła za mąż za niejakiego Gohana Parfeniaka, a następnie za Józefa Błeszyńskiego (Josepha Bleszynskiego). Zmarła 1 czerwca 1984 roku w Chicago, a cztery dni później została pochowana na Irving Park Cemetery. Syn Olgi Wladimir Kurey (Włodzimierz Kurej) przez wiele lat nosił jej panieńskie nazwisko, lecz w 1981 roku oficjalnie zmienił swoje personalia na Walter Alexander Lohaza. Zmarł 25 stycznia 1995 roku w Chicago w wieku 46 lat i został pochowany na Irving Park Cemetery.

W czasie pobytu w obozie nr 20 NKWD w Stalinogorsku Włodek nawiązał romans z młodszą o 13 lat Polką, która w grudniu 1946 roku urodziła mu syna. Aktor nie miał jednak możliwości poznania potomka, ponieważ jego ukochana wróciła do Polski, a on został przewieziony do kolejnego sowieckiego łagru. 30 maja 1950 roku w Irkucku, mimo braku rozwodu z pierwszą żoną, Włodzimierz Łohaza ożenił się z krawcową Eugenią z Kozaków Turanową, którą poznał w czasie pobytu w łagrze. Druga żona aktora urodziła się w 1921 roku i w chwili ślubu była już wdową. Z tego związku Łoziński doczekał się trojga dzieci: urodzonego w 1950 roku Mirosława oraz urodzonych w 1952 roku bliźniaków Piotra i Pawła. Aktor usynowił również syna swojej żony z poprzedniego małżeństwa, urodzonego w 1943 roku Aleksandra zwanego Olesiem. Włodzimierz Łohaza-Łoziński zmarł 2 maja 1959 roku w Kałuszu na zawał serca i został pochowany na tamtejszym Cmentarzu zwanym Żydowskim. Według relacji jego siostrzeńca Włodzimierza Dudy w pogrzebie aktora uczestniczyło wielu ludzi. Chociaż Łohazowie sprowadzili się do Kałusza dopiero wiosną 1958 roku, bardzo szybko zdobyli sobie sympatię mieszkańców miasta. Na grobie aktora umieszczono napis:

Ś.P. WŁODZIMIERZ ŁOHAZA

1911 † 1959

WIECZNA JEMU PAMIĘĆ

Eugenia Łohaza przeżyła męża o trzydzieści lat i zmarła pod koniec lat 80. w Kałuszu.

Dramaty rodzeństwa Łohazów

Włodzimierz Łoziński był najbliżej związany ze swoim bratem Mirosławem „Sławkiem” Łohazą, który urodził się w 1914 roku w Krynicy. Sławko często odwiedzał młodszego brata w Warszawie, a nawet towarzyszył mu na planach filmowych w charakterze oświetleniowca. Kiedy zaś Włodek przyjeżdżał latem i zimą do Krynicy, bardzo często spacerował z młodszym bratem po górach. Po wybuchu II wojny światowej Mirosław Łohaza zaangażował się wraz ze swoim wujem Harasymem Gromosiakiem w działalność Związku Walki Zbrojnej w Krynicy. Stanowczo sprzeciwiali się oni próbom inkorporacji Łemków przez Ukraińców, pragnąc utrzymać ich językową i kulturową odrębność. Działalność Mirosława Łohazy i Harasyma Gromosiaka została jednak przerwana przez konfidenta z Muszyny, który podstawił im grupę polskich oficerów celem przeprowadzenia ich przez granicę. Okazało się, że to pułapka i przy granicy już czekali na nich hitlerowcy.

20 stycznia 1940 roku Mirosław Łohaza trafił ze swoim wujem do krakowskiego więzienia na Montelupich, gdzie obydwaj byli okrutnie torturowani. Chociaż rodzina przez długi czas starała się ich uwolnić, hitlerowscy oprawcy pozostali bezlitośni. Na przełomie kwietnia i maja 1940 roku Sławko Łohaza i Harasym Gromosiak zostali rozstrzelani w fosach fortu austriackiego na Wzgórzach Krzesławickich pod Krakowem. Ich zwłoki zidentyfikowała dopiero na początku 1946 roku córka Harasyma Gromosiaka, Olga Wisłocka. Towarzyszył jej przy tym syn Seweryn Aleksander Wisłocki, który w swoim artykule z 2009 roku wspominał: „Utkwiły w mojej przerażonej pamięci jednoznaczne ślady tego, że przed rozstrzelaniem mieli usta zakneblowane gipsem, a ręce związane z tyłu drutem kolczastym”.

Trzeci z synów Dionizego i Katarzyny Lubomir Łohaza urodził się najprawdopodobniej w 1917 roku. Wiadomo o nim jedynie, że od najmłodszych lat zmagał się z niepełnosprawnością i zmarł w młodym wieku jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Podobnie jak jego ojciec został pochowany na cmentarzu w Krynicy. Bardzo ważną kobietą w życiu Włodzimierza Łozińskiego była jego rodzona siostra Stefania Łohaza, którą nazywał pieszczotliwie Funką. Urodziła się w 1920 roku w Krynicy i wyszła za mąż za pochodzącego z Żółkwi koło Lwowa śpiewaka, kompozytora i gitarzystę Iwana Dudę. Sama Stefania również była bardzo uzdolniona muzycznie – umiała bardzo dobrze grać na fortepianie. W ostatnich latach życia Stefania Duda zmagała się z reumatoidalnym zapaleniem stawów, a młodszy brat Eugeniusz przysyłał jej lekarstwa z Kanady. Choć powstrzymywały one rozwój artretyzmu, doprowadziły siostrę Łozińskiego do choroby wątroby. Stefania z Łohazów Duda zmarła w 1967 roku w wieku 47 lat. Pozostawiła po sobie syna Włodzimierza (Wołodymyra) Dudę, cenionego muzyka związanego z Filharmonią Lwowską, uczestnika wielu europejskich orkiestr i festiwali.

W zbiorach Włodzimierza Dudy zachował się album z wycinkami prasowymi, dyplomami i fotografiami jego wuja Włodzimierza Łohazy-Łozińskiego. Dzięki zachowanym materiałom dowiadujemy się, że w 1935 roku aktor był asystentem reżysera Aleksandra Forda na planie filmu Mir kumen on, opowiadającego o losach dzieci z Sanatorium im. Medema w Miedzeszynie. Poznajemy też lepiej sportowe oblicze artysty, który jako zawodnik KS „Krynica” zdobył tytuł Mistrza Krynicy na rok 1933 w rzucie oszczepem, osiągając imponujący wynik 39,1 metrów. Przede wszystkim jednak w zbiorach siostrzeńca Łozińskiego zachowała się jedyna znana powojenna fotografia aktora z jego wizyty we Lwowie w 1956 roku, przedstawiająca 45-letniego aktora przyglądającego się grającemu na skrzypcach kilkuletniemu Włodzimierzowi Dudzie. Chociaż pobyt w sowieckich łagrach odbił się na zdrowiu i wyglądzie gwiazdy przedwojennego kina, bez trudu można w nim rozpoznać niezapomnianego Wasyla z filmu Michała Waszyńskiego Znachor. „Był aktorem, asystentem reżysera, grał na skrzypach i pisał wiersze. Całymi dniami przesiadywał na planie. Próbował wszystkiego i we wszystkim był zdolny” – opowiada o swoim wuju Włodzimierz Duda.

Najmłodszym bratem aktora był Eugeniusz Łohaza, który urodził się 14 lipca 1922 roku w Krynicy. Po zakończeniu II wojny światowej znalazł się w obozie dla przesiedleńców w Landeck w austriackim Tyrolu. W kwietniu 1949 roku wyemigrował do Kanady, lecz cały czas utrzymywał kontakt z pozostałą w Europie rodziną. Pod koniec lat 50. Włodzimierz Łoziński planował przeprowadzić się do swojego najmłodszego brata, lecz nagła śmierć aktora przekreśliła jego plany. W 1993 roku Eugeniusz przyjechał na Ukrainę, aby odwiedzić grób Włodzimierza Łohazy-Łozińskiego w Kałuszu, a trzy lata później opisał losy brata w przejmującym artykule Człowiek, który za życia był trzy razy na „tamtym świecie” (Lyudyna, shcho za zhyttya bula try razy na „tomu sviti”), który ukazał się na łamach czasopisma „Visti Kombatanta”. Eugeniusz Łohaza zmarł 8 kwietnia 2000 roku w Toronto w wieku 78 lat. Z małżeństwa z Eugenią, która zmarła 10 czerwca 2010 roku w Orillia w wieku 88 lat, doczekał się syna Waltera.

Losy rodzin Gromosiaków i Łohazów stanowią materiał na pełen niesamowitych przygód i dramatycznych zwrotów akcji film. Przede wszystkim jednak są cennym świadectwem historii mieszkających w Polsce rodzin łemkowskich, które wybuch wojny, a następnie brutalna polityka komunistycznych władz skazały na tułaczkę. Warto ocalić te niezwykłe życiorysy od zapomnienia i kultywować pamięć o ich bohaterskich dokonaniach.

Bibliografia:

Opracowania i artykuły:

• Balicka Julia, Nelegkaja sudba polskogo aktera dovoennogo kino Vladimira Lozinskogo, what.in.ua.
• Łohaza Eugeniusz, Lyudyna, shcho za zhyttya bula try razy na „tomu sviti”, „Visti Kombatanta” 1996, nr 2.
• Połomski Łukasz, Republika Łemkowska – Jesień Niepodległości 1918–2018, sadeckisztetl.com.
• Potoczek Jerzy, Kalendarium historii ruchu chłopskiego Sądecczyzny w latach 1848–1918, „Rocznik Sądecki” 1971, t. 12, ss. 165–219.
• Wisłocki Seweryn A., Łemkowskim tropem. Szlaki kurierskie i przerzutowe Polskiego Państwa Podziemnego przez Łemkowszczyznę (1939–1945), „Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego”, t. 18 (2009), s. 275–290.
• Wisłocki Seweryn A., Przyczynek do biografii Nikifora Drowniaka nazwanego „Krynickim”, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1985, t. 39, z. 3–4, ss. 219–226.

Dokumenty:

• Akt ślubu Włodzimierza Łohazy i Eugenii z Kozaków z 30 maja 1950 roku.
• Africa, Asia and Europe, Passenger Lists of Displaced Persons, 1946–1971, Ancestry.com.
• Eugen Lohaza (1922–2000), Find A Grave.
• Eugenia Lohaza (1922–2010), Find A Grave.
• Illinois, Cook County Deaths, 1878–1994, Family Search.
• Illinois, Federal Naturalization Records, 1840–1991, Ancestry.com.
• Karta na broń Harasyma Gromosiaka z 1924 roku.
• Kwestionariusz Olgi Łohazy-Łozińskiej dla D.P. z 28 października 1946 roku, 3.2.1.1 CM/1/79416564, ITS Digital Archive, Arolsen Archives.
• Kwestionariusz osobowy Włodzimierza Łohazy z 15 maja 1958 roku.
• New York, New York Passenger and Crew Lists, 1909, 1925–1957, Family Search.
• Odpis metryki chrztu Włodzimierza Łohazy (nr 64/1911) z 24 czerwca 1922 roku.
• Resettlement Record for Olga Lohaza-Lozinska, ok. 1946 roku, 3.2.1.1 CM/1/79416565, ITS Digital Archive, Arolsen Archives.
• Walter Alex Lohaza (1949–1995), Find A Grave.
• Zaświadczenie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krynicy z 8 listopada 1958 roku (o ojcu Łozińskiego Dionizym Łohazie).

Za cenne informacje i materiały dotyczące rodziny Włodzimierza Łohazy-Łozińskiego dziękuję panu Włodzimierzowi Dudzie oraz paniom Natalii Łagozie i Tatyanie Tserkovnyuk.

Zdjęcie wprowadzające: fotos z filmu Znachor, widoczni m.in. Helena Buczyńska, Włodzimierz Łoziński, Stanisław Woliński i Olga Marska (1937). Prawa do zdjęcia: archiwum Włodzimierza Dudy.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Like

3