Mirela Tomczyk
16 sierpnia 2024 roku

fot. Władysław Miernicki
źródło: NAC
Jana Wiktora Lesmana nikomu przedstawiać nie trzeba. Zaprosił nas do świata pełnego fantazji, zabrał nas do bajkowych krain i pozwolił uczestniczyć w spisanych przez siebie przygodach.
Ale zanim Jan Lesman stał się Janem Brzechwą, miał inny pomysł na swoją przyszłość.
5 maja 1918 roku do Jego Magnificencji Rektora Uniwersytetu Warszawskiego wpłynęło pismo Jana Lesmana z prośbą o przyjęcie go w poczet słuchaczy Wydziału Filozoficznego, na którym chciał studiować literaturę. Lesman wymienia dokumenty, jakie składa wraz ze swoim podaniem na UW: patent z ukończenia szkoły handlowej, świadectwo z ośmiu klas łaciny, metrykę urodzenia, świadectwo Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, świadectwo ze szkoły A. Jeżewskiego, Curriculum vitae oraz „zaświadczenie co do studiów weterynaryjnych”[7]. Mieszkał wówczas na ul. Chmielnej nr 16 w Warszawie.
Przynajmniej dwa z tych dokumentów są bardzo ciekawe: metryka i zaświadczenie o studiach weterynaryjnych, które podjął w Kazaniu.
Z odpisu aktu urodzenia i chrztu dowiadujemy się, że urodził się 2 sierpnia (pamiętajmy, że mówimy o kalendarzu juliańskim) 1898 roku o godzinie 12 i został ochrzczony w Żmerynce w guberni podolskiej. Jana Victora ochrzcił pastor Tomberg 26 kwietnia 1899 roku. Akt urodzin został wystawiony w parafii ewangelicko-luterańskiej w Niemirowie (gubernia podolska).
I tutaj już zaczynają się pierwsze komplikacje. We wszystkich opracowaniach podających datę urodzenia wyczytacie Państwo, że Jan Brzechwa urodził się 15 sierpnia (według kalendarza gregoriańskiego). Czasami podawany jest jeszcze błędnie rok 1900, ale już w większości biogramów figuruje prawidłowa data – 1898 rok.

źródło: POLONA
Otóż Jan Brzechwa urodził się 14 sierpnia 1898 roku.
Na te „datowe” błędy nałożyły się dwie sprawy. W 1946 roku Brzechwa ożenił się z siedemnaście lat od siebie młodszą Janiną Serocką (ur. w 1915 roku) i z czystej próżności odmłodził się. Po prostu lepiej to wyglądało, że urodził się w XX wieku, a nie w XIX. Stąd w licznych powojennych biografiach pojawia się rok 1900. A jak 1900 to spójrzmy do kalendarza na ten rok. I tak, według kalendarza juliańskiego 2 sierpnia w 1900 roku przypada na 15 sierpnia kalendarza gregoriańskiego, ALE 2 sierpnia kalendarza juliańskiego w 1898 roku przypada na 14 sierpnia.
„Zaświadczenie i spis urodzonych i ochrzczonych parafii w Niemirowie” informuje nas, że ojciec Aleksandr Stanisław Lesman (naczelnik) i matka Mikalina Kazimiera (urodzona jako Kornfeld) byli ewangelikami. Świadkami przy chrzcie byli: „Wiktor Tanowskij, agent Ju. Z. Ż D. i Jego żona Leontina Florianowna; Nikołaj Antonowicz Zubarew i jego żona Anna Nikołajewna”.
Odpis został potwierdzony trzykrotnie. Pierwszy raz 19 sierpnia 1915 roku przez pastora parafii ewangelicko-luterańskiej L. Tenszke, drugi raz 2 września 1915 roku w Piotrogrodzie[1] przez sekretarza konsystorza[2], a trzeci raz został przedłożony wraz z oryginałem „mnie Jakubowi (Jakowowi) Grigorowiczowi Nikolskiemu Kazańskiemu, notariuszowi w moim burze na Ulicy Prołomnoj w domu Merkułowa, przez Iwana Wiktora Aleksandrowicza Lesmana zamieszkałego w Kazaniu” i został potwierdzony przez tegoż notariusza 1 sierpnia 1916 roku.
Ze świadectwa siedmioklasowej Szkoły Handlowej, założonej przez Pierwsze Towarzystwo Wykładowców w Piotrogradzie, dowiadujemy się, że:
Dane temu synowi inżyniera-technologa Iwanowi-Wiktorowi Aleksandrowiczowi Lesmanowi, ewangelicko-luterańskiego wyznania, urodzonego 2 sierpnia 1898 roku, że zrealizował siedmioklasową szkołę handlową założoną [przez] Pierwsze Piotrogrodzkie stowarzyszenie Wykładowców w Piotrogrodzie w sierpniu 1915 roku z wzorowym zachowaniem uczył się do 1 maja 1916 roku i ukończył pełny program.
Podczas realizacji programu nauczania, a także na okresowych i końcowych sprawdzianach Lesman osiągnął następujące wyniki:
Religia —
Język rosyjski (i gramatyka) 4
Język niemiecki 4
Język francuski 5
Historia 5
Geografia 5
Matematyka a konkretnie:
Arytmetyka 5
Algebra 4
Geometria 4
Trygonometria 4
Historia naturalna 4
Fizyka 5
Handlowa arytmetyka 5
Księgowość 4
Korespondencja a konkretnie:
Rosyjska 5
Niemiecka 5
Francuska 5
Ekonoma polityczna 5
Wiedza prawna 5
Chemia 4
Towaroznawstwo (materiałoznawstwo) 4
Geografia handlowa 4
Sztuki graficzne 4

źródło: POLONA
Po zakończeniu siedmioletniej edukacji w szkole handlowej, Lesman otrzymał „honorowy tytuł obywatela i kandydata handlu”. Świadectwo zostało wydane 2 maja 1916 roku w Piotrogrodzie. Na jego podstawie mógł się ubiegać o stanowiska w wojsku i dalsze kształcenie w zakresie wiedzy handlowej.
Świadectwo to zostało poświadczone na podstawie oryginału przez Jakowowa (Jakuba) Grigorewicza Nikolskiego 1 sierpnia 1916 roku.
Proszę pamiętać, że oba odpisy (świadectwo urodzenia i świadectwo ukończenia szkoły) zostały wydane w Imperium Rosyjskim i daty są podane w obowiązującym tam kalendarzu juliańskim.
Z Curriculum vitae dowiadujemy się, że urodził się w 1898 roku w Żmerynce w gubernia podolskiej. Nie pojawił się w tym dokumencie dzień urodzenia, a jedynie rok. Z tego dokumentu wynika, że pierwsze sześć lat nauki pobierał w szkole handlowej Jeżewskiego w Warszawie, ale gdy wyjechał w 1915 roku do Rosji, do ojca na wakacje, to już wrócić nie mógł i szkołę ukończył w Piotrogrodzie.
Po ukończeniu szkoły Lesman przeniósł się do Kaznaia, gdzie podjął studia w Instytucie Weterynaryjnym. Jest to bardzo ciekawa informacja, sprzeczna z naszą dotychczasową wiedzą, ponieważ sam Brzechwa nie przyznawał się do studiowania weterynarii, w jego biografiach możemy przeczytać, że podjął studia medyczne, co sugerowało studia lekarskie.
Podczas pobytu w Kazaniu udzielał się w Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny, był również sekretarzem i autorem tekstów polskiego pisma „Przyszłość”.
Jak tłumaczy, to tęsknota za krajem zmusiła go do wyjazdu z Kazania 6 kwietnia 1918 roku. W Warszawie pojawił się 3 maja tegoż roku.
Towarzystwo Pomocy dla Biednych Rodzin Polaków Uczestniczących w Wojnie oraz Zubożałej przez Wojnę Ludności Polskiej, Oddział Kazański, ul. Malo-Kazanska (daw. Koniecka), tel. 17-65, wystawiło Lesmanowi zaświadczenie 31 marca 1918 roku poświadczające, „że pan Lesman pracował w charakterze biurokraty” w ich biurze od 1 lutego 1917 roku do dnia wystawienia niniejszego pisma.

„Tygodnik Illustrowany” 1930, nr 39
Dalej dowiadujemy się, że „wszystkie prace były wykonane sumiennie i dokładnie, to też z przyjemnością możemy stwierdzić, że byliśmy z niego bardzo zadowoleni. Zachowanie pana Lesmana było zawsze na miejscu. Z powodu wyjazdu do Kraju opuszcza p. Lesman dotychczasowe zajęcie. Z żalem tracimy p. Lesmana jako pracownika i życzymy mu w Kraju wszelkiego powodzenia. Z podziękowaniem stwierdzamy, że p. Lesman pracował pierwsze 6 miesięcy bezinteresownie”. Pismo podpisali wiceprezes i sekretarz.
Przedstawione na UW zaświadczenie, że Jan Lesman był członkiem Związku Wzajemnej Pomocy Studentów Polaków w Kazaniu w 1916 roku „i od tegoż roku do chwili wyjazdu do Kraju studiował nauki weterynaryjne w Instytucie Kazańskim. Wskutek nagłego wyjazdu i egzaminów weterynaryjnych kol. Lesman nie mógł uzyskać właściwego świadectwa” wystawił mu były prezes Związku Wacław Gawroński, „student prawa”.
Kolejnym dokumentem przedstawionym na UW jest zaświadczenie adwokata przysięgłego Jana Fidlera[6] z Warszawy, ul. Chmielna nr 26, tel. 125-25, wystawione 4 maja 1918 roku, informujące że Jan Lesman po ukończeniu szkoły handlowej studiował w latach 1916–1917 weterynarię w Instytucie Weterynaryjnym w Kazaniu.
I tak, na podstawie powyższych dokumentów Jan Wiktor Lesman został przyjęty w semestrze letnim w poczet studentów Uniwersytetu Warszawskiego na Wydział Filozoficzny 4 maja 1918 roku (L.dz. 214). Został przyjęty warunkowo, bo po wojnie miał uzupełnić dokumenty o świadectwo z Instytutu Weterynaryjnego w Kazaniu, czego nigdy nie zrobił. Numer albumu Uniwersyteckiego to 2716, a numer albumu Wydziału – 460. Otrzymanie tego dokumentu, jak również „dowodu osobistego[3] i przepisów dla studentów UW” Brzechwa poświadczył 31 maja 1918 roku.
Na dole tego dokumentu jest również odręczna notatka o treści:
Dyplom ukończenia Wydziału Prawa i Nauk Politycznych L. 384 otrzymałem 19 stycznia 1924 roku. Jan Lesman
Bo już 29 października 1918 roku przeniósł się z zgodą dziekana Wydziału Filozoficznego i dziekana Wydziału Prawa na wymarzone studia. W podaniu napisał lakonicznie:
Pragnąc przenieść się w semestrze bieżącym na Wydział Prawa i Nauk Politycznych, uprzejmie proszę o zwolnienie z Wydziału Filozoficznego. Jan Lesman

źródło: staremelodie.pl
Do tego podania załączone jest zdjęcie młodego Jana Brzechwy w mundurze polskim. Miał krzaczaste brwi, a czapka wojskowa podkreślała jego odstające uszy.
Ledwo został studentem prawa, już 8 listopada 1918 roku Uniwersytet Warszawski wydał zaświadczenie (L. 875) na potrzeby wojska, że „p. Jan Lesman jest studentem Wydziału Prawnego Uniwersytetu Warszawskiego (L. Albumu 2716)”. Po zwolnieniu ze służby wojskowej owe zaświadczenie miało zostać zwrócone do sekretariatu UW.
Jednocześnie Centralna Stacja Sanitarno-Transportowa 3 listopada 1919 roku zezwoliła wachmistrzowi Lesmanowi na równoległe studiowanie i odbywanie służby wojskowej.
Od tej chwili Brzechwa dzielił swoje życie między studia a obowiązki wojskowe.
Do rektora UW spływały wnioski, wraz z zaświadczeniami z wojska, o pozwolenie na dalsze studia na UW. Na jednym z wniosków (brak daty) mieszkał na ul. Chmielnej 20, na tym z 28 kwietnia 1920 roku mieszkał na ul. Czackiego 8, na tym z 30 listopada 1920 roku mieszkał na ul. Chmielnej 23, m.11.
Dowództwo 3 Armii Oddział II, Sekcja Polityczno-Prasowa (L. 683/II, Pol-Pr) dnia 10 listopada 1920 roku zaświadczyło, że Jan Lesman wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego w listopadzie 1918 roku. Dokument został wydany na „potrzebę przedstawienia Władzom Akademickim”.
Dzięki Karcie Urlopowej wydanej przez Centralną Stację Transportową wiemy, że od 10 kwietnia do 10 lipca 1920 roku Brzechwa był na urlopie akademickim i na swoim wyposażeniu miał rzeczy skarbowe: płaszcz – 1, czapka – 1, bluzka – 1, spodnie – 1 buty – 1, pas z bagnetem – 1, bielizna – 2.
Wśród dokumentów złożonych na UW jest karta powołania Powiatowej Komendy Uzupełnień w Warszawie z dnia 19 listopada 1920 roku, 1 p.p. Legion. Dowiadujemy się z niej, że Lesman jako sierżant sztabowy miał się zgłosić na wezwanie o godzinie 8 rano w Powiatowej Komendzie Uzupełnień na ul. Długiej 38. Ale na tym samym dokumencie z tą samą datą widnieje dopisek: „udziela się bezterminowego urlopu aż do odwołania”.
12 marca 1921 roku otrzymał „Tymczasowe zaświadczenie demobilizacji”, w którym jest napisane, że „otrzymał odroczenie do dnia 10 października 1921 roku”, a niżej widnieje dodatkowy dopisek: „Udziela się urlopu bezterminowego w myśl rozkazu […] L. 2385”. W Archiwum Uniwersyteckim zachował się odpis tego dokumentu poświadczony przez sekretarza UW z dnia 27 stycznia 1922 roku.

źródło: staremelodie.pl
30 kwietnia 1921 roku do Komisji Egzaminacyjnej Wydziału Prawa wpłynął wniosek Lesmana, słuchacza IV semestru, z prośbą o dopuszczenie go do pierwszej części egzaminu prawno-historycznego w terminie 23 maja tegoż samego roku. Opłatę za ten egzamin wniósł w wysokości 270 marek.
9 maja 1921 roku kierownik Zakładu zaświadczył, że Brzechwa brał czynny udział w semestrze zimowym z prawa państwowego i napisał referat Skutki odrzucenia budżetu na 11 stron. Dostał za ten referat ocenę dostateczną.
27 stycznia 1922 roku Jan Lesman wnosił o zaliczenie dwóch semestrów Wydziału Prawa i Nauk Politycznych „w myśl […] obwieszczenia” dziekana. Swój wniosek uzasadnił tym, że od 11 listopada 1918 roku do 11 listopada 1920 roku opuszczał zajęcia z powodu służby wojskowej. Otrzymał taką zgodę, a poświadcza to dokument z 8 lutego 1922 roku, na którym, oprócz informacji o wykładach, które zaliczył, jest również informacja o egzaminie środkowym (prawno-historycznym), który zdał 14 czerwca 1922 roku z oceną dostateczną. Aby go zdać, Brzechwa złożył 9 maja 1922 roku podanie o dopuszczenie go do drugiej części egzaminu w terminie czerwcowym. Zapewne otrzymał taka zgodę.
10 stycznia 1923 roku Brzechwa napisał podanie z prośbą o zezwolenie na przystąpienie do egzaminu politycznego w terminie 26 stycznia br. Dostał zgodę, z egzaminu otrzymał stopień dobry.
19 lutego 1923 roku Leśmian, słuchacz zwyczajny, zamieszkały na ul. Marszałkowskiej 148 wnosił o dołożenie mu dodatkowo zajęć w semestrze VII z prawa hipotecznego wykładanego przez prof. Jakuba Glassa. Dostał zezwolenie.

źródło: „Brzechwa nie dla dzieci” Mariusz Urbanek
13 listopada 1923 roku Lesman otrzymał z Dziekanatu Wydziału Prawa i Nauk Politycznych zaświadczenie, że „zdał po trzech semestrach pierwszą część egzaminu prawno-historycznego w dniu 1 czerwca1923 roku, poza tym ma zaliczone dwa semestry tytułem służby wojskowej”.
12 grudnia 1923 roku Brzechwa złożył kolejną prośbę o zdawanie egzaminu sądowego w styczniu 1924 roku. Zdał ten egzamin 18 stycznia ze stopniem dostatecznym.
Zachował się Wykaz Wykładów i Ćwiczeń nr 2716, na które uczęszczał Jan Lesman. Został wydany 31 maja 1918 roku i zawiera nazwę wykładów, liczbę ich godzin, podpisy wykładowców i daty. Brzechwa został immatrykulowany[4] 14 maja 1918 roku. Ostatnim wpisem jest informacja o wspomnianym już egzaminie sądowym z 18 stycznia 1924 roku.
15 stycznia 1924 roku „celem przedstawienia w sekretariacie uniwersyteckim w Warszawie” Towarzystwo studentów UW „Bratnia Pomoc” wydało zaświadczenie, że Brzechwa ich członkiem nie był i żadnych zobowiązań wobec nich nie ma.
Wśród dokumentów są również sprawozdania złożone do kwestury[5], a także kwitki wpłat, które wniósł Brzechwa za studia, odpisy i dyplom. Ciekawostką jest to, że o ile 26 stycznia 1924 roku za dyplom zapłacił 300 000 Marek, to już 31 grudnia za to samo zapłacił jedynie 3 zł.
Archiwum UW jest w posiadaniu dwóch zdjęć młodego Jana Lesmana. Jedno w mundurze, o którym już wspominałam, i drugie – wklejone do Wykazu Wykładów i Ćwiczeń, na którym młody mężczyzna jest ubrany w garnitur, sztywny kołnierzyk i ma starannie ułożone falujące włosy. Jeszcze nie wie, jak potoczą się jego losy…
[1] Petersburg, Sankt Petersburg, (Sankt-Pietierburg), dawniej: Piotrogród (Pietrogrod), Leningrad – miasto w Rosji, położone w delcie Newy nad Zatoką Fińską. W latach 1712–1918 stolica Imperium Rosyjskiego.
[2] Konsystorz (łac. consistorium – zgromadzenie) – zebranie, zgromadzenie określonego gremium w celu rozwiązania ważnych spraw.
[3] Raczej chodzi o indeks.
[4] Immatrykulacja (łac. immatriculare – wciągnąć do spisu) – wpisanie, zaliczenie w poczet studentów uczelni wyższej.
[5] Kwestura – sekcja finansowa UW.
[6]To w kancelarii Jana Fidlera rozpoczął po studiach aplikację prawniczą.
[7] Chodzi o zaświadczenie wydane przez adwokata Jana Fidlera.
Za przetłumaczenie dokumentów rosyjskojęzycznych (odpis metryki chrztu i świadectwa szkolnego) dziękuję Radosławowi Karasiewiczowi-Szczypiorskiemu i Edwardowi Miasopustowi.
Zdjęcie wprowadzające: Jan Brzechwa wśród dzieci ze szkoły w Błoniu, Warszawa (1963), fot. Wiesław M. Zieliński. Źródło: Culture.pl.