Helena Gruszecka – filmowa droga od Gardana do Barei

Olga Gaertner
19 czerwca 2023 roku

Helena Gruszecka
„Kino” 1939, nr 33

„Święta Tereso!” – pada okrzyk i nagle przed leciwą staruszką „rozwijają się pasy” z papieru toaletowego, który wysunął się z teczki przechodnia legitymowanego przez milicjanta.

Babcia szczęśliwie przechodzi przez „pasy” dzierżąc w obu dłoniach wiklinowe koszyki. Scena z komedii Stanisława Barei pt. Co mi zrobisz jak mnie złapiesz? (1978) jest jedną z wizytówek tego filmu. Czy rozpoznajecie w kadrze przedwojenną aktorkę?

Helena Gruszecka-Detke, czyli babcia pomstująca do świętej to nie kto inny jak: sklepowa w Książątku (1937), kucharka z Dziewcząt z Nowolipek (1937) czy gospodyni w Doktorze Murku (1939). Pomimo, że aktorka grała w przedwojennych filmach role drugoplanowe, w środowisku była uznaną artystką – głównie dzięki rolom teatralnym m.in. w warszawskim teatrze Ateneum i spektaklach: Trójka hultajska (1935), Ludzie na krze (1937) czy Szóste piętro (1938).

W lutym 1939 roku w magazynie „Kino” pisano: „Gruszecka to aktorka kochająca swój zawód nade wszystko […]. Dla tej aktorki teatr nie kończy się tylko na scenie. Jej terenem obserwacyjnym jest wszystko – każdy człowiek, zręcznie podpatrzony, staje się dla niej nowym materiałem, nową rolą”.

Życiorys (1951)
źródło: Hypatia.pl

Urodziła się 20 lipca 1904 roku (niektóre źródła podają rok 1901, jednak przeczą temu dokumenty, m.in. życiorys odręczny z 1954 roku czy kwestionariusz danych osobowych z 1946 roku) w Częstochowie. Była córką kompozytora Abrahama Bera Birnbauma, siostrą żołnierza, publicysty i tłumacza Mieczysława Birnbauma oraz ciotką pisarza Jerzego Pomianowskiego. Dzieciństwo spędziła w Łodzi.

Po żmudnej nauce aktorskiego rzemiosła u samej Stanisławy Wysockiej, debiutowała w 1921 roku na scenie łódzkiej. Prawdopodobnie wówczas przybrała pseudonim artystyczny spolszczając swoje panieńskie nazwisko z Birnbaum (niem. Birnenbaum – grusza) na „Gruszecka”. W niektórych spisach genealogicznych nazwisko to miała przyjąć po pierwszym mężu, ale na jego temat nic nie wiadomo.

Helena występowała w łódzkich teatrach, ale również w Wilnie, Poznaniu i Lublinie. Podczas swojej aktywności zawodowej Gruszecka była także aktorką warszawskich teatrów: Buffo, Popularnego, Komedia, Powszechnego, Małego i Ludowego, czy wspomnianego już Ateneum,. Zdawałoby się, że ze swoją stanowczą urodą może grać wyłącznie role charakterystyczne i o ile, w filmie rzeczywiście była gospodynią, kucharką czy sklepową, tak w teatrze czekały na nią o wiele ciekawsze postacie, nierzadko pierwszoplanowe.

 

Obcym wstęp wzbroniony
3 września 1945, Teatr Mały
źródło: Encyklopedia Teatru Polskiego

 

W latach 1939–1945 nie pracowała, jak sama deklarowała w „Kwestionariuszu danych osobowych i przebiegu pracy zawodowej” w 1946 roku, kiedy była sprawdzana przez Komisję Weryfikacyjną w Warszawie.

 

Kwestionariusz osobowy (1946)
źródło: Hypatia.pl

 

Portret Heleny Gruszeckiej
mal. Wiktor Detke
źródło: artinfo.pl

W latach 30. XX wieku Helena wyszła za mąż za artystę plastyka Wiktora Detke, z którym w 1932 roku wyjechała na rok do Persji. Po powrocie zamieszkali w Warszawie, gdzie Detke malował martwą naturę, sceny figuralne, krajobrazy i portrety w olejach i akwarelach. Jego obrazy można do dziś oglądać m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie. Malarz zginął podczas powstania warszawskiego w 1944 roku.

Helena, pomimo śmierci ukochanego męża i dramatycznych przeżyć wojennych,  nie rezygnowała ze swojej pasji i po 1945 od razu wróciła na scenę. Wówczas sporadycznie również reżyserowała, m.in. Człowieka, który szukał śmierci Victora Eftimiu (Teatr Miejski, 1947), Inżyniera R.H. Winawera (Teatr Ludowy, 1956).

„Jej wysoka, masywna postać i niski charakterystyczny głos dobrze są znane warszawskiej widowni” – donosiła  prasa w 1959 roku – „Wystarczy nieraz samo wyjście na scenę, słowo czy gest i publiczność wita brawem i uśmiechem ulubioną aktorkę”.

Powojenna filmowa kariera Gruszeckiej to głównie epizody m.in. u Jerzego Passendorfera (Powrót, 1960), Jana Batorego (Lekarstwo na miłość, 1965), Jerzego Antczaka (Noce i dnie, 1977), Stanisława Barei (Dotknięcie nocy, 1961; Co mi zrobisz jak mnie złapiesz, 1978). Od 1956 do 1971 aktorka grała także regularnie w Teatrze Telewizji.

Helena Gruszecka
„Świat” 1959, nr 43

Kiedy w 1970 roku mocno podupadła na zdrowiu, o rentę specjalną wnioskowali dla niej do Ministerstwa Kultury i Sztuki Andrzej Szczepkowski (sekretarz SPATiF ZASP) i Gustaw Holoubek (prezes SPATIF-ZASP).

Helena Guszecka zmarła 5 sierpnia 1982 roku w Warszawie. Spoczywa na powązkowskim Cmentarzu Wojskowym (kwatera C-B-25). Aktorka pod koniec życia była blisko z małżeństwem Janczarów – Tadeuszem i Małgorzatą (Lorentowicz) , którzy w nekrologach prasowych zawiadamiali o śmierci przyjaciółki.

Aktorka była odznaczona: Złotym Krzyżem Zasługi (1955), Medalem 10-lecia PRL (1955), oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1965). W 1964 roku została Zasłużonym Działaczem Kultury.

5 1 vote
Article Rating
Subscribe
Powiadom o
guest
0 komentarzy
najnowszy
najstarszy oceniany
Inline Feedbacks
View all comments