Olga Gaertner
3 lutego 2024 roku
Magda Nieczajówna to bohaterka powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza pt. Złota maska wydanej w 1935 roku. Losy Magdy pisarz kontynuował w kolejnej książce pt. Wysokie progi wydanej w tym samym roku. To właśnie na podstawie tej dylogii powstał film Złota maska (1939) w reżyserii Jana Fethkego.
Marzeniem osiemnastoletniej Magdy, córki Antoniego Nieczaja, właściciela sklepu rzeźnickiego z warszawskiego Powiśla, jest kariera na scenie kabaretu. W tajemnicy przed ojcem pobiera nauki w szkole tańca. Ma przy tym wsparcie swojej siostry – Adeli oraz narzeczonego Biesiadowskiego. Kiedy wreszcie nadarza się okazja, aby Magda rozpoczęła pracę w warszawskim teatrze rewiowym Złota Maska, niemal bez namysłu korzysta z tej okazji. Decyduje się więc na drastyczny krok i opuszcza dom, zrywa kontakty z ojcem, który od początku był przeciwny tym planom. Uczciwy rzeźnik chciał, aby córka ukończyła kurs księgowości i prowadziła buchalterię w jego sklepie. Narzeczony, który miał poniekąd przypilnować dziewczynę i kryć ją przed ojcem, też idzie w odstawkę.
Źródło: FINA
Młoda gwiazdka rozpoczyna karierę artystki od ciężkiej pracy i niskich zarobków. W wyniku rywalizacji między teatrami, dziewczyna zostaje wylansowana na nową „gwiazdę” kabaretu. Zyskuje ogromną popularność w Warszawie, lecz właśnie wtedy Złota Maska znajduje się na skraju bankructwa. Magda przerwała kurs księgowości, gdy zaczęła swoją wymarzoną przygodę z teatrem, ale w obliczu bankructwa ukochanego teatru, wykorzystuje zdobyte umiejętności i dotychczasowe doświadczenie w sklepie. Pomagają jej wybrnąć z długów znajomi ojca, przedsiębiorcy.
Twórcy filmu podjęli się połączenia fabuł dwóch powieści i utworzenia z nich względnie jednolitej historii, a to był nie lada wyczyn, bo na kartach drugiej powieści Magda po zdarzeniach w teatrze wybiera się w rejs turystyczny po Europie statkiem Sarmatia, gdzie poznaje ziemianina Ksawerego Runickiego, właściciela majątku Wysokie Progi. Młody i przystojny kawaler jest zauroczony piękną artystką i zdobywa jej serce. Po zakończeniu romantycznej podróży okazuje się , że majątek Runickich ma zostać wkrótce zlicytowany z powodu długów. Magda zachęca Ksawerego do walki o uratowanie posiadłości. Nie przeraża jej wizja ciężkiej pracy i przyjmuje oświadczyny ukochanego.
źródło: FINA
Wkrótce Magda rozpoczyna nowe życie jako pani Runicka, co jednak spotkało się z brakiem akceptacji mieszkańców majątku, a zwłaszcza jej teściowej, pani Aldony. Dziewczyna pochodząca z niższej klasy, córka rzeźnika, to skandal w świecie arystokracji, do której trafiła. I znowu z pomocą przychodzą księgowe umiejętności Magdy, która prowadziła rachunki tak rozsądnie, że Wysokie Progi szybko wyszły z długów i pozostały w rękach rodziny. Magda zyskała szacunek służby i męża, jednak nadal była traktowana z góry przez „towarzystwo”, a zwłaszcza przez dawne kochanki Ksawerego. Z czasem pojawiały się też problemy w małżeństwie, ponieważ Ksawery powraca do próżniaczego stylu życia. Szansą na uratowanie związku wydają się narodziny ich syna, Tomasza. Sprawy jednak nadal się komplikowały …
Od czasu publikacji obu powieści, do ich ekranizacji, minęły cztery lata. Jan Fethke i Napoleon Sądek musieli w którymś punkcie spójnie połączyć obie fabuły. Odrzucili zatem finansowy kryzys teatru Złota Maska, i tak poprowadzili fabułę, że to właśnie w tym kabarecie Ksawery zakochuje się w Magdzie.
Tadeusz Dołęga-Mostowicz był już wtedy bardzo poczytnym pisarzem, zatem prasa żywo komentowała rozpoczęcie zdjęć: „Wytwórnia Elektra-film podjęła realizację niezmiernie ciekawego obrazu pt. Złota maska […]. Będzie to dramat współczesny, posiadający wiele mocnych, wstrząsających momentów akcji. W filmie tym ostro zarysowany został konflikt dwóch światów: środowiska ubogiego mieszczaństwa i sfery plutokratycznego ziemiaństwa. […] Złota maska porusza głęboki problem społeczny walki z przesądami kastowymi, z obłudą i zakłamaniem moralnym i zapowiada się jako jedno z najbardziej interesujących osiągnięć naszej kinematografii.
źródło: FINA
Przez film ten przesuwają się czerwoną nicią pogodne scenki rodzajowe nie pozbawione również bezpośredniego humoru kończące się akordem, który opiewa ciepło i spokój gniazda rodzinnego, które nigdy nie zawiedzie a zawsze stanowić będzie bezpieczna przystań dla skołatanych życiem. Nawet dla tych, którzy tę przystań opuścili i ruszyli w burzliwe odmęty życia, a potem – rozczarowani, rozbici – odeszli.
W rolach głównych: Lidia Wysocka, Irena Wasiutyńska, Aleksander Żabczyński, Igo Sym, Józef Orwid, Władysław Walter i inni. Reżyseria: J. Fethke i H. Korewicki. Kierownictwo produkcji w doświadczonych rękach Alfreda Niemirskiego. Kamera: inż. Steinwurzel Seweryn. Zdjęcia w pełnym toku”[1].
Film nakręcono w pierwszej połowie 1939 roku, a premiera kinowa miała odbyć się jesienią. Ostatnią fazę produkcji przerwała wojna. Montaż ukończono już podczas okupacji. Film wszedł na ekrany 14 września 1940 roku w Krakowie (Generalne Gubernatorstwo) i był wyświetlany w kinach dla Polaków. Pierwowzorem właścicielki szkoły tańca Iwony Karnickiej jest Tacjanna Wysocka, a zespół jej tancerek Iwonki wzorowany jest na zespole Tacjann’ girls, potocznie zwany Tacjankami. Teatr Złota Maska wzorowany zaś był na warszawskich teatrach rewiowych Qui Pro Quo i Morskie Oko[2].
Źródło: FINA
Filmy dystrybuowane w czasie wojny na terenie Generalnej Guberni zgormadzone były w Krakowie. Kiedy wojna miała się ku końcowi, naziści zniszczyli większość dokumentacji, ale taśmy na szczęście przetrwały. Trafiły do łódzkiej filmówki, która w pierwszych latach po wojnie była składnicą kinematograficzną, a kiedy w 1955 roku powstała Filmoteka, zbiór ten został podstawą kolekcji i punktem wyjścia do dalszej działalności.
Po wojnie, kiedy ocalałe filmy przedwojenne były jeszcze wyświetlane w kinach (nowych jeszcze nie było), Złota maska również trafiła na ekrany. Ponieważ za Igo Symem szła najgorsza sława i był absolutnie „na indeksie”, film został poddany cenzurze – wycięto z niego wszystkie sceny z jego udziałem, czyli m.in. cały wątek romansu Raszewskiego z siostrą Magdy Adelą. Zmieniono także czołówkę. Zrobiono to dość umiejętnie, bo mimo sporego okaleczenia, fabuła nadal jest spójna i braki nie są za bardzo odczuwalne. Niestety, pracowano na prawdopodobnie jedynej istniejącej kopii filmu, więc dziś nie jest możliwe odzyskanie wyciętych scen. Igo Syma widać tylko w dwóch momentach. Kiedy Magda biegnie na piętro podejrzewając Ksawerego o nielojalność, mija postać graną właśnie przez Syma. Potem widać go też za drzwiami, gdy Magda opuszcza pokój.
Wycięcie scen z Igo Symem spotkało się z ogromną dezaprobatą Lidii Wysockiej. Jej filmowy kolega okazał się kolaborantem, ale to jednak był niezwykle popularny amant i dla młodej aktorki granie tytułowej roli u boku takiej gwiazdy było czymś, co mogło ją wyróżniać. I tego właśnie jej pozbawiono. Do ostatnich lat swojego życia Lidia Wysocka twierdziła, że wycięcie scen było błędem.
źródło: FINA
Z filmem wiąże się również ciekawostka związana z Władysławem Walterem. Był to jego powrót na ekrany po kilkuletniej nieobecności i pierwsza jego rola dramatyczna (bo w kinie dźwiękowym grał tylko role charakterystyczne i komiczne; w kinie niemym zdarzył mu się czarny charakter, ale był to wówczas tylko epizod).
Film Złota maska to niewątpliwie jeden z najbardziej udanych polskich filmów przedwojennych i nie chodzi tu wyłącznie o wyborny scenariusz i obsadę. Pod koniec lat trzydziestych XX wieku film polski znacznie ewoluował. Niestety, ten dobry trend drastycznie przerwała wojna.
[1] „Wiadomości Filmowe” 1939, nr 9.
[2] Jarosław Górski, Parweniusz z rodowodem, Biografia Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, Warszawa 2021.
Konsultacja merytoryczna artykułu: dr Michał Pieńkowski.
Zdjęcie wprowadzające: fotos z filmu Złota maska. Źródło: Fototeka/FINA.
