Marek Teler
8 września 2020 roku

Pochodzenie aktora Michała Znicza przez wiele lat było owiane tajemnicą. Tymczasem zachowane archiwa nie tylko przynoszą nowe informacje na temat fascynującej historii jego rodziny, ale też pozwalają ustalić prawdziwą datę urodzenia artysty. 

Przedwojenny polski aktor Michał Znicz, znany m.in. z ról w filmach Co mój mąż robi w nocy?, Pieśniarz Warszawy czy Jadzia, chętnie wspominał w wywiadach o swojej żonie i pasierbie, którego traktował jak syna. Był jednak powściągliwy w dzieleniu się informacjami na temat swoich rodziców i rodzeństwa. Wielbiciele aktora wiedzieli jedynie, że miał młodszego brata Stanisława Znicza, który był popularnym śpiewakiem operowym. Nawet w encyklopedii Czy wiesz kto to jest? Stanisława Łozy z 1938 roku nie odnajdziemy personaliów rodziców Znicza, a jedynie wiadomość, że urodził się w 1888 roku w Warszawie. Rok i miejsce urodzenia artysty podane w tej publikacji stoją jednak w sprzeczności z tym, co Znicz mówił sam o sobie. W opublikowanym 16 lutego 1936 roku wywiadzie dla „Kina” twierdził: „Mam lat 41, urodziłem się w Połtawie”, co wskazywało na rok urodzenia 1895. W Słowniku biograficznym teatru polskiego napisano z kolei, że aktor urodził się w 1888 roku w Warszawie lub w 1892 roku w Połtawie.

Jeśli zaś chodzi o pochodzenie Znicza, w dotychczasowych publikacjach poświęconych kinematografii pisano jedynie, że artysta przeszedł z religii mojżeszowej na katolicyzm, a jego prawdziwe nazwisko brzmiało Feiertag lub Fajertag. Tymczasem 11 września 1929 roku w „Obwieszczeniach Publicznych” ogłoszono wpis do rejestru handlowego Zrzeszenia Artystów Teatru Polskiego w Łodzi, którego jednym z zarządców był Michał Fajertak-Znicz. Okazuje się, że właśnie ten zapis nazwiska najczęściej pojawia się w dokumentach dotyczących krewnych Znicza, chociaż w metrykach występują również wspomniane wcześniej dwie alternatywne wersje pisowni. Dzięki zachowanym metrykom można dokładniej przybliżyć historię rodziny Fajertaków, a także ustalić dokładną datę urodzenia Michała Fajertaka-Znicza.

Rodzina Fajertaków mieszkała w Warszawie co najmniej od lat 30. XIX wieku. Najstarszym znanym przedstawicielem tej żydowskiej rodziny był prapradziadek Michała Znicza, Mordechaj (Mortka) Fajertak, którego syn Natan Nuta (ok. 1811–ok. 1883) ożenił się z Gelą Chają z Frydmanów (ok. 1815–1895), córką Menachema Mendela Frydmana. Z ich małżeństwa pochodziło co najmniej sześcioro dzieci: Szlama (1835–?), Łaja (1847–1851), Gecel (ur. i zm. 1838), Szajndla (1839–?), żona Moszka Elbingera, Pinkus (1849–1920) i Abraham (Abram) (1851–1918). 15 marca 1855 roku w Warszawie 20-letni Szlama Fajertak, dziadek Michała Znicza, ożenił się z 19-letnią Pessą Szafirsztajn (Szafersztajn), córką Mośka i Łaji. W stolicy przyszło też na świat czterech synów Szlamy i Pessy: 18 października 1860 roku Noe, w 1862 roku Józef, 20 marca 1865 roku Calel (zmarł 7 kwietnia 1865 roku), a w 1877 roku Stefan.

To właśnie Józef Fajertak był ojcem aktora Michała Znicza i śpiewaka Stanisława Znicza.  W 1882 i 1883 roku figurował na liście stołecznego Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Subiektów Handlowych Wyznania Mojżeszowego w Warszawie. Po kilku latach przeprowadził się jednak do Działoszyc, gdzie 4 września 1891 roku ożenił się z Esterą Ewą z Rubinsztajnów (Rubinsteinów), urodzoną w 1866 lub 1867 roku w Połtawie córką Szmula Lejzora i Mirki z Borsuków. Tego samego dnia zgłosił też w urzędzie narodziny ich pierwszego dziecka, córki Belli, która przyszła na świat 20 lutego 1891 roku, zatem jeszcze przed ślubem rodziców. 9 czerwca 1893 roku rodzina powiększyła się o syna Noego, którego urodzenie Fajertakowie zgłosili w urzędzie 19 czerwca. Chłopiec zmarł najprawdopodobniej w dzieciństwie, nie ma bowiem żadnych informacji na temat jego dalszych losów. Zarówno Bella, jak i Noe przyszli na świat w Działoszycach, chociaż ich ojciec często podróżował w interesach do Warszawy i dzielił swoje życie między dwa miasta.

Okazuje się, że również w Działoszycach, a nie jak dotychczas pisano w Warszawie lub Połtawie, przyszedł na świat Michał Fajertak-Znicz. Aktor urodził się 8 września 1895 roku, lecz ojciec zarejestrował jego narodziny w urzędzie dopiero 23 września. W akcie urodzenia aktora czytamy, że tegoż dnia o godzinie pierwszej po południu „stawił się osobiście Józef Fajertak, księgowy, lat trzydzieści, stały mieszkaniec miasta Warszawy, czasowo zamieszkujący w mieście Działoszycach, w obecności świadków: Moszka Laskera, handlowca, lat czterdzieści, i Andrzeja Serantowicza, posłańca Magistratu, lat czterdzieści pięć, w mieście Działoszycach zamieszkałych, i okazał nam dziecię płci męskiej oświadczając, że urodziło się ono w Działoszycach dwudziestego siódmego sierpnia (ósmego września) tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego piątego roku o godzinie dwunastej w południe z jego prawowitej małżonki Estery z domu Rubinsztajn, mającej dwadzieścia siedem lat. Dziecięciu temu przy obrzezaniu dano imię Michał. Opóźnienie w wystawieniu tego aktu było spowodowane nieobecnością ojca” [tłum. K. Malik]. Warto zauważyć, że Znicz podawał Połtawę jako swoje miejsce urodzenia, gdy tymczasem było to miejsce urodzenia jego matki Estery.

26 lipca 1899 roku w Działoszycach przyszedł na świat kolejny syn Józefa i Estery Fajertaków, któremu małżonkowie nadali imię Natan. Najmłodszy z rodzeństwa Stanisław Fajertak urodził się w 1901 roku w Warszawie, dokąd rodzina przeniosła się na stałe niedługo po narodzinach Natana. Przez większą część życia Fajertakowie mieszkali przy ulicy Złotej, gdzie nastoletni Michał, późniejszy aktor, uczęszczał do prywatnej Szkoły Realnej Aleksandra M. Skrynnikowa. Józef Fajertak zmarł 21 listopada 1918 roku w Warszawie i został pochowany na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej, a jego grób zachował się do dnia dzisiejszego. Na tym samym cmentarzu można zresztą znaleźć również groby dziadków i innych krewnych Michała Znicza, które nadal są w bardzo dobrym stanie. Estera Ewa z Rubinsztajnów Fajertakowa żyła jeszcze 9 grudnia 1928 roku, lecz dokładna data jej śmierci i miejsce pochówku pozostają nieznane.

Najstarsza córka Józefa i Estery Fajertaków Bella pracowała w Warszawie jako nauczycielka. 25 lipca 1915 roku w kościele Wszystkich Świętych wyszła za mąż za Kazimierza Stanisława Kilańskiego, syna Stanisława i Józefy z Przybyłkowskich. Przed ślubem przyjęła religię katolicką, a na chrzcie otrzymała imiona Izabela Anna. Nie wiadomo, czy Izabela Anna z Fajertaków Kilańska pozostawiła po sobie potomstwo i czy przeżyła II wojnę światową.

Natan Fajertak jako jedyny z rodzeństwa pozostał przy wyznaniu mojżeszowym. Początkowo pobierał nauki w domu, po czym w 1909 roku rodzice zapisali go do klasy wstępnej Gimnazjum Filologicznego Stanisława Wasilewskiego w Warszawie. Po jego zamknięciu w 1917 roku Natan przeniósł się do Gimnazjum im. Jana Kreczmara w Warszawie, czyli założonej w 1907 roku przez Jana Kreczmara (ojca aktorów Jana i Jerzego Kreczmarów) prywatnej szkoły średniej. Po przedwczesnej śmierci założyciela szkołę przejął jego brat, historyk Michał Kreczmar, stąd nazywano ją również „gimnazjum Michała Kreczmara”. To właśnie w tym gimnazjum w czerwcu 1919 roku Natan Fajertak zdawał maturę.

15 września 1919 roku Natan złożył do władz Uniwersytetu Warszawskiego podanie o przyjęcie na Wydział Lekarski, lecz zostało ono odrzucone. 28 października 1919 roku złożył więc podanie o dołączenie na Wydział Filozoficzny i 11 listopada został przyjęty. Nie był to jednak koniec uczelnianych perypetii młodszego brata Michała Znicza, bowiem 18 stycznia 1921 roku przeniósł się na Wydział Prawa, który ukończył 15 października 1925 roku. Jeszcze w okresie studiów pracował w Aptecznym Domu Handlowym M. Goldberg i A. Selecki przy ul. Senatorskiej 6, a po otrzymaniu dyplomu poświęcił się całkowicie działalności prawniczej. Z teczki studenckiej Natana wiadomo, że w 1919 roku był zameldowany przy ul. Grzybowskiej 42, a z warszawskich ksiąg adresowych, że w latach 1935–1939 mieszkał w kamienicy przy ul. Złotej 36. W 1929 roku został przyjęty w poczet aplikantów adwokackich, a po ukończeniu aplikacji dołączył w 1931 roku do Okręgu Izby Adwokackiej w Warszawie. Natan Fajertak należał do Okręgu Izby Adwokackiej aż do wybuchu II wojny światowej, a jego wojenne losy pozostają nieznane. Brak śladów jego powojennej działalności pozwala przypuszczać, że nie przeżył wojny.

Najmłodszy z rodzeństwa Fajertaków Stanisław podobnie jak Michał postanowił spełniać się artystycznie i jego wzorem przyjął nazwisko „Znicz”. W styczniu 1927 roku występował jako śpiewak w warszawskim teatrze Music Hall, a następnie w latach 1927–1928 w teatrzyku rewiowym Karuzela. Tak jak Bella i Michał przeszedł z judaizmu na katolicyzm. 9 grudnia 1928 roku w kościele Wszystkich Świętych w Warszawie ożenił się z Janiną Marią Józefowiczówną, córką Abrama i Perli Ryfki z Karmanów, która zapewne podobnie jak jej mąż miała żydowskie pochodzenie. W ich akcie ślubu można odnaleźć wiadomość, że Stanisław Fajertak mieszkał wówczas w Katowicach przy ul. Sienkiewicza 25. Pobyt w Katowicach wiązał się z pracą Stanisława, bowiem w latach 1928–1930 był śpiewakiem w katowickiej operze. Później powrócił do Warszawy, gdzie 22 czerwca 1932 roku po raz pierwszy wystąpił na deskach Teatru Wielkiego, śpiewając partię Schaunarda w Cyganerii. Do stałej ekipy teatru dołączył jednak dopiero dwa lata później. W latach 1934–1939 śpiewał m.in. partie Macieja w Strasznym dworze, Figara w Cyruliku sewilskim i Bartłomieja w Verbum nobile. Po wybuchu II wojny światowej Stanisław Znicz znalazł się w Białymstoku, gdzie występował w teatrze rewiowym Kazimierza Krukowskiego, a następnie w teatrze Aleksandra Węgierki. Zginął rozstrzelany przez Niemców w 1943 roku w Wilnie.

Na zakończenie warto wspomnieć o stryju Michała Znicza, Stefanie Fajertaku (Fajertagu), który zmarł na zawał serca 27 marca 1942 roku w Warszawie w wieku 65 lat. W artykule varsavianisty Jerzego S. Majewskiego Warszawa żydowska. Z pamiętnika Ireny Birnbaum można odnaleźć następujące wspomnienie jego sąsiadki Fajertaka Ireny Birnbaum dotyczące jego osoby: „Stary kawaler, człowiek z wielką kulturą. Mieszkał sam i spędzał u nas długie zimowe wieczory, opowiadając różne historie o przedwojennej Warszawie. Pewna młoda krewna prowadziła mu gospodarstwo, co wywoływało cyniczne uśmieszki i komentarze, których nie mogłam znieść”. W latach 30. Stefan Fajertak mieszkał w kamienicy przy ul. Złotej 35, a w czasie II wojny światowej przy Pańskiej 36 i to właśnie stamtąd zapamiętała go Irena Birnbaum. Informacja o kawalerskim stanie Stefana Fajertaka jest jednak błędna, bowiem na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej znajduje się grób jego żony Estelli, która zmarła 4 października 1931 roku w Warszawie.

Nie wiadomo, czy ktokolwiek z krewnych Michała Znicza przeżył wojnę. Jedyną osobą z rodziny kultywującą pamięć o nim była bowiem jego ukochana żona Janina Morska, która zmarła 31 marca 1966 roku w Katowicach. To właśnie ona zadbała o godny pochówek aktora, kiedy 24 grudnia 1943 roku zmarł w Pruszkowie w wieku 48 lat. Artysta został pochowany na Cmentarzu Żbikowskim, a jego grób zachował się do dnia dzisiejszego.

Bibliografia: 

Opracowania:

• Łoza Stanisław, Czy wiesz kto to jest?, Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, Warszawa 1938.
• Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, t. 2, pod red. Zbigniewa Raszewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1973.

Artykuły:

• Majewski Jerzy S., Warszawa żydowska. Z pamiętnika Ireny Birnbaum, gazeta.pl.
• Semiccy „bogowie” na polskim Olimpie, „Nowy Kurier Warszawski” 1939, nr 58.
• Steiner Józef, Michał Znicz. Aktor z prawdziwego zdarzenia, „Kino” 1936, nr 7.
• Wpisy do rejestru handlowego, „Obwieszczenia Publiczne” 1929, nr 73.
• Znicz (Fajertag) Stanisław, Wirtualny Sztetl.
• Znicz (właśc. Feiertag) Michał, Wirtualny Sztetl.

Dokumenty i bazy danych:

• Grób Abrahama Fajertaga na Cmentarzu Żydowskim na Woli, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
• Grób Estelli Feiertag na Cmentarzu Żydowskim na Woli, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
• Grób Geli Chaji Feiertag na Cmentarzu Żydowskim na Woli, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
• Grób Józefa Fajertaga na Cmentarzu Żydowskim na Woli, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
• Grób Natana Nuty Feiertaga na Cmentarzu Żydowskim na Woli, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
• Grób Pinkusa Fajertaga na Cmentarzu Żydowskim na Woli, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
• Grób Stefana Feiertaga na Cmentarzu Żydowskim na Woli, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
• Metryka urodzenia Abrama Fajertaga, Księga urodzeń mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 111/1851, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka urodzenia Belli Fajertak, Księga urodzeń mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Działoszycach, nr 259/1891, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka urodzenia Michała Fajertaka, Księga urodzeń mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Działoszycach, nr 158/1895, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka urodzenia Natana Fajertaka, Księga urodzeń mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Działoszycach, nr 124/1899, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka urodzenia Noego Fajertaga, Księga urodzeń mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 283/1860, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka urodzenia Noego Fajertaka, Księga urodzeń mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Działoszycach, nr 136/1893, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka urodzenia Pinkusa Fajertaga, Księga urodzeń mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 109/1849, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka ślubu Kazimierza Stanisława Kilańskiego i Izabeli Anny Fajertak, Księga ślubów parafii rzymskokatolickiej Wszystkich Świętych w Warszawie, nr 278/1915, metryki.genealodzy.pl.
• Metryka ślubu Józefa Fajertaga i Estery Rubinsztajn, Księga ślubów mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Działoszycach, nr 41/1891, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka ślubu Moszka Elbingera i Szajndli Fajertak, Księga ślubów mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 440/1864, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka ślubu Stanisława Fajertaka i Janiny Marii Józefowicz, Księga ślubów parafii rzymskokatolickiej Wszystkich Świętych w Warszawie, nr 739/1928, metryki.genealodzy.pl.
• Metryka ślubu Szlamy Fajertaka i Pessy Szafirsztajn, Księga ślubów mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 153/1855, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka zgonu Calela Fajertaga, Księga zgonów mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 61/1865, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka zgonu Gecela Fajertaka, Księga zgonów mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 1/1838, Jewish Record Indexing – Poland.
• Metryka zgonu Łaji Fajertag, Księga zgonów mojżeszowa Urzędu Stanu Cywilnego w Warszawie, nr 369/1851, Jewish Record Indexing – Poland.
• Teczka studenta Natana Fajertaka, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. RP 6162.

Księgi adresowe i informatory:

• Księga adresowo-gospodarcza miasta stołecznego Warszawy, cz. 3a: Alfabetyczny spis adwokatów w Warszawie, Warszawa 1939.
• Lista adwokatów Okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okrąg Izby Adwokackiej Warszawskiej), Warszawa 1938.
• Spis abonentów Warszawskiej Sieci Telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej 1935–1936, Warszawa 1935.
• Sprawozdanie Zarządu Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Subiektów Handlowych Wyznania Mojżeszowego w Warszawie za 1882 rok, Warszawa 1882.
• Sprawozdanie Zarządu Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Subiektów Handlowych Wyznania Mojżeszowego w Warszawie za 1883 rok, Warszawa 1883.

Za przetłumaczenie metryki urodzenia Michała Fajertaka (Michała Znicza) dziękuję pani Krystynie Malik, za przetłumaczenie metryk dotyczących rodziców i rodzeństwa aktora dziękuję pani Annie Gorzałczanej, a za cenne informacje dotyczące rodziny Fajertaków dziękuję panu Witoldowi Wrzosińskiemu.

Zdjęcie wprowadzające: Michał Znicz i Kazimierz Pawłowski w filmie Młody las z 1934 roku. Prawa do zdjęcia: domena publiczna / Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji / NAC.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Like

4