Alina Bala

Jesienią 1914 r. wraca [Helena Makowska] do Turynu. Ambrosio otworzył Helenie bramę światowej kariery w kinematografii włoskiej i międzynarodowej. W tym czasie właściciel Societa Anonima odkupił od teatru budynki, które zostały wykorzystane na potrzeby filmu. Studio rozrosło się do rozmiarów miasteczka filmowego. Po powstaniu fabryki filmów w USA, turyńskie gazety pisały: „Hollywood imituje Turyn. Czyżby Amerykę nie było stać na własny pomysł?”. Helena oszołomiona wielkością budynków i zmianami, jakie nastąpiły podczas jej nieobecności, mija kolosy rzeźb przygotowanych na potrzeby monumentalnego historycznego filmu Cabiria. W studiu filmowym zamontowane jest oświetlenie elektryczne i obrotowa scena ze stałymi elementami dekoracyjnymi.

Przełom światowej kinematografii nastąpił po produkcji trwającego dwie i pół godziny filmu Cabiria. Zastosowano tu ruch kamery w kierunku poprzecznym do planu, śledzący ruch bohatera i wydłużony, zmieniający plan kadru w zbliżeniu. Konstrukcja filmu składa się z nieskończonej ilości epizodów, połączonych podtytułami. Pozwalało to zachowanie opowiadanej historii, ale wywołało niespójność fabuły i długi film szybko stawał się nudny.

Arturo Ambrosio, widząc rozwlekłość filmu Cabiria, stosuje montaż konstrukcyjny, polegający na wycinaniu z taśmy filmowej niepotrzebnych kadrów. Zachował w ten sposób ciągłość fabuły filmu na zasadzie elipsy Wprowadził też jako pierwszy kino gwiazdorskie – romans, którego bohaterką jest „diwa” – włoska diwa.

Helena Makowska występuje w drobnych partiach operowych, ale pod kierownictwem reżysera Campogallianiego przygotowuje się do aktorstwa. Studio Ambrosia przygotowuje ją do roli gwiazdy, oddając ją pod opiekę aktora i reżysera teatru lalkowego z Toskanii. Spędzają dużo czasu przy nagrywaniu filmów dokumentalnych, zachwalających tradycję i folklor Piemontu.

Włoski reżyser żydowskiego pochodzenia jest ciekaw kraju, z którego pochodzi aktorka i z wielkim zainteresowaniem słucha opowieści o nieznanej Polsce rozgrabionej przez trzy mocarstwa, o nieustannych walkach o wolność, w których biorą udział członkowie rodziny Makowskiej. Słyszy historię Ignacego i Wincenta Woyniewiczów, którzy przy boku Napoleona, a później w wielu powstaniach, walczyli o uwolnienie ojczyzny spod zaborów. O tym jak Ignacy uratował życie dowódcy powstania Józefowi Niemojewskiemu, za co otrzymał tytuł honorowego obywatela miasta Śrem.

Campogalliani słuchając, widzi, jak zmienia się twarz aktorki i zafascynowany jej ogromnymi oczami, teraz płonącymi dumą i ogniem, postanawia zarejestrować to na taśmie filmowej.

Helena opowiada o Fryderyku Chopinie o jego emigracji i tęsknocie za ojczyzną. Ofiarowuje reżyserowi w prezencie płytę z nagraniami kompozytora. Włoch jest wstrząśnięty i zauroczony jego muzyką. Odkrywa nowy dla niego polski romantyzm i melancholię zapisaną w kompozycjach Chopina. Tę fascynację i podziw dla polskiego kompozytora widzimy w filmie Nokturn Chopina zrealizowany w 1913 r. w reżyserii Luigiego Maggiego w studiu Ambrosia. Treścią filmu jest dramat uwięzionego hrabiego, który ucieka z więzienia, aby po raz ostatni spotkać się z żoną. Zdradzony przez posłańca, któremu powierzył list do hrabiny, nie wie, że zastawiono na niego pułapkę. Ostrzega go żona, grając Nokturn Chopina na znak niebezpieczeństwa.

Krótkiemu, bo tylko 30-minutowemu filmowi towarzyszył muzyką sam Leopold Godowski, Polak, pianista i kompozytor mieszkający w USA, specjalnie zaproszony na premierę filmu.

W filmie tym Campogalliani występuje jako aktor, oddając tym hołd polskiemu kompozytorowi – inni aktorzy nie potrafili przekazać dramaturgii samego Nokturnu.

Premiera filmu odbyła się w Teatrze Vittorio Emanuele di Torino w Turynie, a Leopold Godowski został zaproszony przez króla na prywatną audiencję do pałacu królewskiego, gdzie często później koncertował dla rodziny królewskiej. Ten wybitny pianista i kompozytor ze względu na swoje żydowskie pochodzenie wyjechał do USA, sporadycznie odwiedzając Europę, ale we Włoszech, ze względu na podobieństwo do Polski, koncertował przez wiele lat. Zmarł w 1938 roku.

W studiu długo zastanawiano się nad odpowiednim scenariuszem dla Heleny, podkreślającym jej pochodzenie. Nawet herb, jakim legitymowała się rodzina Woyniewiczów – Awdaniec – był przedmiotem dyskusji. Ambrosio chciał nową, udoskonaloną kamerą podkreślić przedłużonymi ujęciami jej idealną twarz.

Pomysłem reżysera Carla Campogallianiego była realizacja opowiadania Gerolama Rovetta o walkach narodowo-wyzwoleńczych w Północnych Włoszech przeciwko okupacji austriackiej.

Reżyser przedstawia swój pomysł Makowskiej. Wspólnie opracowują strategię promocji dla nowej gwiazdy, której niezbędne jest zainteresowanie mediów.

Dokonano niezbędnych poprawek w scenariuszu, dopasowując jego tematykę tak, aby nawiązywał do polskich zrywów narodowościowych. Campogalliani nie zapomniał rozmów z Heleną i zapamiętał jej twarz przepełnioną dumą i charyzmą polskiej szlachcianki, pochodzącej z kraju zniewolonego, jej tęsknotę za wolnością i ten niepowtarzalny polski romantyzm.

W filmie Romanticismo Helena zagrała Annę, polską żonę Vitaliana Lamberti, którego namawia do wzięcia udziału w akcji partyzantów włoskich przeciwko Austriakom. Matka przychylna zaborcom odradza synowi, pragnąc zachować komfort i bogactwo, jakie dzięki nim posiada. Lamberti nie jest zdecydowany, co powoduje, że jego żona nawiązuje romans z jego sekretarzem Giakominem i razem biorą udział w zaplanowanej akcji. Zazdrosny mąż donosi na kochanków austriackiej policji, która ich aresztuje. Para zostaje skazana na śmierć. Kochankowie zostają jednak odbici przez włoskich partyzantów, a na zdrajcy Lambertim dokonują egzekucji.

Dla podkreślenia związku z Polską, do kostiumów, które zostały zaprojektowane dla Heleny, dodano ludowe elementy polskie i włoskie.

Kierowana czystą złośliwością mogę dodać, że Cleo Tarlarini przestała być obiektem adoracji Luigiego Maggiego i natychmiast straciła przywilej bycia gwiazdą. Potulnie przyjęła rolę drugoplanową u boku Heleny Makowskiej. W filmie Romanti­cismo grała rolę matki Lamberti. Występowała w wielu filmach razem z Makowską. Aktorki w późniejszym czasie nawet się zaprzyjaźniły. Polskiej aktorce szczerze było żal Włoszki grającej do końca same ogony.

Film został entuzjastycznie przyjęty przez kochających wolność Włochów. Osiągnął taką popularność jak żaden film wyprodukowany do tej pory przez Ambrosia i w szybkim czasie wyświetlany był w kinach na całym świecie.

Do kreowania wizerunku nowej diwy włoskiego kina niemego niezbędne były media. Zaraz po premierze zwołano konferencję prasową, na której została przedstawiona nowa aktorka.

Przed licznie zgromadzonymi dziennikarzami stanęła wysoka, o nienagannej figurze, z dumnie podniesioną głową, polska arystokratka – aktorka, o której Luis Delluc napisał: „Słowiańska Wenus, najczęściej fotografowana aktorka na świecie”. Polka, której odebrano ojczyznę, musiała opuścić kraj, ale nigdy nie pogodziła się z utraconą wolnością. Aktorka, która śle przesłanie na cały świat do wszystkich zniewolonych narodów: „Nie poddawajcie się, ja się też nie poddam”.

Te słowa, powtórzone przez największą włoską gazetę „La Stampa”, wywołały ogromny entuzjazm nie tylko zmęczonych I wojną światową Włochów, ale też znalazły zrozumienie w Ame­ryce, Francji i w Rosji. Helena Makowska, nowa diwa, stała się od tej pory symbolem walki ujarzmionych narodów o wolność i niepodległość.

Nawet suknia aktorki wzorowana była na szacie bogini zwycięstwa Nike, a przybranie głowy sporządzone zostało na wzór hełmów rzymskich legionów. Helena Makowska – diwa włoskiego kina – była gotowa na przyjęcie nowych wyzwań.

Zdjęcia aktorki ukazywały się w prasie prawie codziennie. Znalazły się też w lazarecie rannych Włochów po przegranej bitwie nad Isonzo. Aktorka wydała też wielkie przyjęcie z okazji przystąpienia Stanów Zjednoczonych do państw Ententy. Wspólnie z żołnierzami świętowała zwycięstwo po bitwie w Vittorio. Była wszędzie tam, gdzie potrzeba było nadziei albo pocieszenia.

Na premierę Romanticismo przybyła cała rodzina Sovoia, król Zjednoczonych Włoch Emanuel III – był przecież wnukiem polskiej królowej Franciszki z Krasińskich Wettyn, żony Karola Wettyna. Stojąca po stronie męża w jego poglądach politycznych polska królowa zmarła w biedzie i opuszczeniu.

Helena otrzymała zaproszenie do pałacu Savoia Palazzo Reale, od 1658 r. będącego własnością króla, jednej z największych rezydencji na świecie, porównywanego do pałacu w Wersalu. Wnętrze pałacu wyłożone było białym marmurem, bogato ozdobionym złotem. Podłoga – ułożona w formie biało-czarnej szachownicy. Aktorka oczarowana była galerią przedzieloną ogromnymi oknami. Biały marmur i słońce tworzyły tu nieprzerwany teatr światła. Pomarańczowe promienie zachodzącego słońca ciepło oświetlają portrety przodków Savoia. Helenie wydaje się, że spoglądają na nią z wyraźną sympatią. Architektem galerii i tej nieprzerwanej gry świateł był francuski architekt Juvarra.

Aktorka widzi gabloty z kolekcją tysięcy porcelanowych figurek lwów, kogucików i… śmiejących się Chińczyków oraz marmurowe rzeźby weneckich i greckich piękności.

Helenie towarzyszy Arturo Ambrosio, zaprzyjaźniony z królową Eleną. Był on nadwornym fotografem królewskiej rodziny. Tylko on miał przywilej towarzyszenia im w życiu prywatnym, filmowania potomstwa królewskiego, a nawet przebywania w ich sypialniach.

Wnętrze pałacu zapełnia się zaproszonymi gośćmi. Helena spotyka tu całą elitę włoską, a także przedstawicieli różnych państw. Zostaje zaprowadzona do sali, w której przebywa królowa Elena w towarzystwie konsula rosyjskiego. Rozmawiają w języku rosyjskim. Królowa jest mile zaskoczona, kiedy aktorka swobodnie przedstawia się w języku rosyjskim. W sali rozbrzmiewa cicha muzyka Debussy’ego, modnego obecnie francuskiego kompozytora.

Po zakończeniu oficjalnej części przyjęcia obie panie udają się na spacer wokół pałacowej fontanny, będącej centrum ogrodu francuskiego. Elena z Montenegro (Czarnogóra) opowiada aktorce o swoim pobycie i wykształceniu zdobytym w Rosji. Mówi, że była kandydatką na żonę carewicza Mikołaja, ale zbyt długie negocjacje rodzinne zniechęciły ją do rodziny cara i spotkawszy w Wenecji Wiktora Emanuela III zakochała się z wzajemnością. Królowa, pozostawiwszy rodzinę i przyjaciół w Rosji teraz obawia się o ich życie. Przedstawiciele bolszewickiej rewolucji i sam Lenin nie są przychylni arystokracji rosyjskiej. Królowa nie może interweniować, ponieważ Rosja należy do Ententy państw sprzymierzonych przeciwko Niemcom w I wojnie światowej. Bez jej pomocy nie mają wielkich szans na zakończenie wojny, którą wszyscy są zmęczeni. Aktorka opowiada o swoim dzieciństwie w Rosji i o znajomości kuzynostwa Romanowów, spędzających wakacje w Szmakówce. Obiecuje też Elenie wykorzystać swoje kontakty i dowiedzieć się o możliwości pomocy dla jej rodziny, zatrzymanej w Rosji.

Królowa opowiada o wielkiej akcji dotyczącej pomocy dla miasta Mesyna w Kalabrii, całkowicie zburzonego przez trzęsienie ziemi. Makowska postanowiła przekazać swoje zdjęcia z autografem na potrzeby odbudowy miasta.

Helena słyszy wiele komplementów pod swoim adresem. Odpowiada na setki pytań dotyczących kraju, z którego pochodzi, choć niektórzy nigdy nawet nie słyszeli o Polsce. Fotograf wykonuje zdjęcia z rodziną królewską, które Helena później znajduje w prasie razem z sensacyjnymi informacjami.

Dziękujemy Alinie Bali za udostępnienie fragmentu książki Helena Makowska. Zapomniana gwiazda.

Polecamy:

Soava Gallone. Antydiwa Reri. Miss Polinezji wśród gwiazd II Rzplitej „Helena Makowska. Zapomniana gwiazda” Alina Bala Stacia Napierkowska