Szalawski Andrzej

Po ukończeniu gimnazjum wstąpił do Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie, po którego ukończeniu w 1936, przez trzy kolejne sezony zdobywał aktorskie szlify na scenach Poznania i Lwowa. Grał w filmach od 1929, zyskał przed wojną popularność rolą w filmie Dziewczęta z Nowolipek, był także aktorem teatralnym w Poznaniu i Lwowie.

Na stopień podporucznika został mianowany ze starszeństwem od 1 stycznia 1937 roku. We wrześniu 1939 roku został zmobilizowany do 26 pułku piechoty, stacjonującego w Gródku Jagiellońskim. Czwartego dnia wojny jego oddział skierowano do Lwowa. Bronił miasta do jego kapitulacji przed Armią Czerwoną 22 września. Po kapitulacji miasta zignorował zarządzenie radzieckiego okupanta i nie zarejestrował się jako oficer, unikając później śmierci w Katyniu.

Pozostał na terenie okupacji sowieckiej, grał w teatrze kierowanym przez Aleksandra Węgierkę i w teatrach grodzieńskich, białostockich i mińskich. Po ataku Niemiec na ZSRR wyjechał do Warszawy. Po przyjeździe do stolicy nie mógł znaleźć zatrudnienia w zawodzie, czemu na przeszkodzie stanęły jego wcześniejsze występy w spektaklach agitacyjnych pod okupacją radziecką. Pozbawiony środków do życia oraz niezbędnych dokumentów chroniących przed wywózką, zatrudnił się w ekipie warszawskiego oddziału niemieckiej kroniki filmowej Die Deutsche Wochenschau, której był lektorem (Tygodnik Dźwiękowy Guberni Generalnej). Występował też w koncesjonowanych przez Niemców teatrach: „Komedia”, „Miniatury”, „Jar” i „Maska”.

W październiku 1941 roku został zaprzysiężony jako członek Związku Walki Zbrojnej pod pseudonimem „Florian” i jako pracownik Oddziału II KG AK otrzymał rozkaz kontynuowania pracy w niemieckiej kronice filmowej celem rozpracowania zatrudnionych tam osób. Przez kolejne dwa lata dostarczał AK informacje o niemieckich planach propagandowych i agentach. W związku z niechęcią środowiska podjął próbę odejścia z kroniki filmowej, co udało mu się w lipcu 1943 roku, nadal grał jednak w teatrach.

Po wojnie część przedstawicieli środowiska artystycznego twierdziła, że w okresie okupacji Szalawski odczytywał niemieckie komunikaty nadawane przez głośniki uliczne (tzw. „szczekaczki”), w których podawał nazwiska Polaków skazanych na śmierć oraz informował o „frontowych zwycięstwach III Rzeszy”. To jego głos miał rzekomo oznajmić w kwietniu 1943 roku tysiącom Polaków o zbrodni w Katyniu. Zarzut ten został jednak podważony w czasie procesu artysty w 1949 roku, stanowczo zaprzeczali również pracy Szalawskiego w „szczekaczce” jego koledzy z Armii Krajowej.

Po zakończeniu wojny nie przeszedł weryfikacji przed komisją ZASP-u (tzw. „komisja Korzeniewskiego”) i przez trzy lata miał zakaz wykonywania zawodu. Decyzją sądu koleżeńskiego został również skreślony z listy członków ZASP-u. Wyjechał na Ziemie Odzyskane, gdzie w Jeleniej Górze imał się różnych zajęć, był m.in. szoferem i suflerem. W kwietniu 1947 roku jego „banicja” dobiegła jednak końca – zezwolono mu na występy. Został zatrudniony w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi. Wkrótce wstąpił też do PPS. 1 października 1948 roku został jednak aresztowany przez UB pod zarzutem „współpracy z hitlerowcami i działania na szkodę Narodu Polskiego”. Postawiony przed sądem w Warszawie, który w procesie trwającym od 18 do 20 lipca 1949 roku skazał go na cztery lata więzienia i konfiskatę mienia. Prośba o łaskę skierowana do prezydenta Bolesława Bieruta przez matkę Szalawskiego – Idę Plucińską nie została uwzględniona. Andrzej Szalawski zakończył odbywanie kary 1 października 1952 roku.

Po wyjściu z więzienia podjął pracę w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi, Teatrze Narodowym w Warszawie, Teatrze Powszechnym w Warszawie i Teatrze Wybrzeże w Gdańsku. W 1956 roku obrazem Wraki wrócił też do gry w filmach, występował w roli Juranda ze Spychowa w polskim filmie historycznym Krzyżacy (1960) oraz w roli Hermana Bucholca w Ziemi obiecanej Andrzeja Wajdy na podstawie powieści Władysława Reymonta. Podkładał również głos do roli Artura Młodnickiego (szef trupy teatralnej) w Czarnych chmurach.

Filmografia

1929 PIERWSZA MIŁOŚĆ KOŚCIUSZKI (adiutant Kościuszki)
1937 DZIEWCZĘTA Z NOWOLIPEK (Ignaś Pędzicki, kolega Mietka)
1956 WRAKI (niemiecki mechanik pomagający Barnatowi)
1957 PRAWDZIWY KONIEC WIELKIEJ WOJNY (profesor Stęgień)
1960 KRZYŻACY (Jurand ze Spychowa, ojciec Danusi)
1961 TARPANY (Adam, kierownik ośrodka doświadczalnego)
1962 I TY ZOSTANIESZ INDIANINEM („Odważny Żubr”)
1968 WILCZE ECHA (major Grabień; rola dubbingowana przez Artura Młodnickiego)
1968 OSTATNI PO BOGU (komandor Pawlikowski)
1968 CZŁOWIEK Z M-3 (profesor, kierownik kliniki Piechockiego, ojciec Agnieszki)
1970 PIERŚCIEŃ KSIĘŻNEJ ANNY (2 role: książę Janusz I Mazowiecki; archeolog)
1971 GOYA (don Diego, sekretarz św. Inkwizycji)
1973 NAGRODY I ODZNACZENIA (doktor Rafał Jackowski, ojciec Jarka)
1974 ZIEMIA OBIECANA (Herman Buchholz)
1974 GNIAZDO (Odolan, wuj Mieszka)
1975 KAZIMIERZ WIELKI (Olgierd, książę litewski)
1976 WIELKI UKŁAD (Piotr, ojciec Kołodziejskiego)
1977 SPRAWA GORGONOWEJ (Antonowicz, przewodniczący składu sędziowskiego we Lwowie)
1980 W BIAŁY DZIEŃ (przewodniczący składu sędziowskiego podczas procesu „Koraba”)
1980 LEVINS MUHLE (Weinmantel)
1981 ZNACHOR (przewodniczący sądu)
1981 LIMUZYNA DAIMLER – BENZ (profesor Rogożyn)
1983 PRZEZNACZENIE (aktor Stępowski)
1983 MARYNIA (Zawiłowski)
1984 PRZYSPIESZENIE (2 role: stary aktor, ojciec Maćka)
1984 BEZ KOŃCA (adwokat, znajomy Labradora)